मिथिला—नेपालका तराई क्षेत्र र भारतको उत्तरी बिहार–पश्चिम बंगालका सीमावर्ती भूभागमा फैलिएको एक प्राचीन संस्कृतिगत भू–क्षेत्र हो। यो राजा जनकको राजधर्म, देवी सीताको जन्मभूमि र युगौँ पुरानो ज्ञान–परम्पराको उद्गमस्थल हो। यहाँको भाषा–साहित्य, कला, धर्म, रीति–रिवाज आज पनि जीवित छन्। तर, विडम्बना के छ भने यो समृद्ध संस्कृति आज अपेक्षित प्रचार–प्रसार र उचित ऐतिहासिक श्रेय पाउन सकेको छैन।
हामीले यहाँ मिथिलाको इतिहास, यसको लिपि (तिरहुता) ले बङ्गाली संस्कृतिलाई दिएको योगदान, आदिकवि विद्यापतिको साहित्यिक छाप, धार्मिक परम्पराको गहिराइ, र यस अमूल्य सम्पदाको संरक्षणका लागि जनस्तरदेखि सरकारी स्तरसम्म चालिनुपर्ने कदमहरूको विस्तृत चर्चा गरेका छौँ।
१. मिथिलाको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि र विराट् भौगोलिक सीमा
भौगोलिक सीमा: हिमवत खण्डदेखि गङ्गासम्म
मिथिलाञ्चलको भौगोलिक सीमा पुरातन ग्रन्थहरू र पुरातात्विक अध्ययनहरूले विशेष रूपमा परिभाषित गरेका छन्। ‘मिथिला–माहात्म्य’ नामक ग्रन्थले मिथिलाको विराट् सीमा वर्णन गरेको छ:
उत्तरमा हिमालयको फेददेखि, पश्चिममा पवित्र गण्डक नदी, पूर्वमा महानन्दा नदी र दक्षिणमा जीवनदायिनी गङ्गा नदीसम्म यो क्षेत्र फैलिएको थियो।
आजको अवस्थामा, यस सांस्कृतिक क्षेत्रको प्रभाव नेपालका मधेश प्रदेश, बागमती, कोशी प्रदेश तथा भारतका बिहार (दरभङ्गा, मधुबनी), झारखण्ड (देवघर) र पश्चिम बंगाल (मालदा, दिनाजपुर) सम्म देखिन्छ। यस विशालताले मिथिलालाई कुनै साँघुरो क्षेत्र होइन, बरु एक बृहत् क्षेत्रीय सभ्यताको रूपमा चिनाउँछ।
वैदिक–पुराण सम्बन्धी प्रमाण र वैद्यनाथधामको सम्बन्ध
मिथिलाको नाम प्राचीन कालदेखि नै साहित्यिक र धार्मिक दृष्टिले महत्त्वपूर्ण छ।
- पौराणिक सम्बन्ध: स्कन्द पुराण र मत्स्य पुराण जस्ता ग्रन्थहरूमा वैद्यनाथ धाम (आजको झारखण्ड) लाई ‘विदेहभूमि’ अर्थात् मिथिलासँग सम्बन्धित क्षेत्रका रूपमा उल्लेख गरिएको छ। देवघरको वैद्यनाथ ज्योतिर्लिङ्ग मिथिलाको धार्मिक भूगोलको ‘पवित्र दक्षिणी हृदय’ थियो।
- शिलालेखीय प्रमाण: यस सम्बन्धलाई थप बलियो बनाउँछ ७औँ शताब्दीको मन्दार पर्वत शिलालेख। तिरहुता लिपि (मिथिलाक्षर) मा लेखिएको यो शिलालेख देवघरको वैद्यनाथधाममा सुरक्षित छ। यसलाई १८८३ मा एसियाटिक सोसायटीले लिपिबद्ध गरेपछि मिथिलाको लिपि परम्परा देवघरसम्म फैलिएको प्रमाणित हुन्छ।
साहित्यिक, भाषिक र ज्ञानको विकास
मिथिलाको भाषा मैथिली हो, जसले आफ्नै लिपि तिरहुताऽलिपि (मिथिलाक्षर) लाई जन्म दियो।
- लिपिको जरा: तिरहुता लिपि ब्राह्मी परिवारमा पर्दछ र यसको विकास बङ्गाली र असमिया लिपिसँग समानान्तर रूपमा भएको थियो। धेरै शोधकर्ताहरूले मैथिली, बङ्गाली, असमिया लिपिहरू एउटै लिपि परिवारका अंश रहेको उल्लेख गरेका छन्।
- साहित्यको शिखर: १४औँ–१५औँ शताब्दीमा कवि विद्यापतिले मैथिली साहित्यलाई उचाइमा पुर्याए। उहाँका प्रेम, शिवभक्ति, र शाक्त परम्परामा आधारित काव्यहरू पूर्वी भारतको आध्यात्मिक सङ्गीतको स्रोत बने।
- ज्ञानको परम्परा: प्राचीनकालमा ‘मिथिला विश्वविद्यालय’ जस्ता विद्याश्रमहरू विकसित भएका थिए। यहाँका वैद्य (आयुर्वेदज्ञ), वाल्मीकि (रामायण), वेदव्यास (महाभारत), नवल ऋषि (ज्योतिष), तथा पछि आएका गणितज्ञ तथा दार्शनिकहरूको परम्पराले यस भूमिको बौद्धिक योगदानलाई प्रमाणित गर्छ।
२. बङ्गाली संस्कृतिसँगको ओझेलमा परेको नाता: शाखा होइन, जरो
तपाईंको यो भनाइ कि मिथिलाका जडहरूबाटै बङ्गाली संस्कृति र परम्पराका हाँगाहरूले जीवन पाए, एक ऐतिहासिक सत्य हो, जसको पुन:स्वीकृति हुनुपर्छ।
| क्षेत्र | मिथिलाको योगदान | बङ्गालमा प्रभाव |
| लिपि | तिरहुता (मिथिलाक्षर) मगधी प्राकृतबाट विकसित भयो र ७औँ शताब्दीदेखि प्रयोगमा थियो। | यही लिपिको विकासक्रमबाट बङ्गाली लिपि विकसित भयो, जुन आज बङ्गालको मुख्यधाराको लिपि बन्यो। मिथिलाक्षर भने लोप हुँदै गयो। |
| साहित्य | विद्यापतिको मैथिली काव्य (पदहरू) ले शिव, राधा–कृष्ण र प्रेमका भावहरूलाई नयाँ उचाइ दिए। | विद्यापतिका पदहरूले वैष्णव पदावली र कीर्तन परम्परालाई गहिरो प्रेरणा दियो। रवीन्द्रनाथ टैगोर जस्ता महान् साहित्यकार पनि उहाँको शैलीबाट प्रभावित थिए। |
| धर्म | तान्त्रिक र वैदिक आधारसहितको शाक्त (देवी) उपासना र भगवती पूजा मिथिलामा प्राचीन कालदेखि नै केन्द्रित थियो। | बङ्गालमा भव्य रूपमा मनाइने दुर्गा पूजा र शाक्त परम्पराले मिथिलाको धार्मिक परम्पराबाट गहिरो प्रभाव पायो। |
| पाककला | प्रामाणिक माछक झोर (माछाको झोल), सन्ना आदि विशिष्ट व्यञ्जनहरू। | यी व्यञ्जनहरू बङ्गालमा लोकप्रिय भएर ‘बङ्गाली परिकार’ को रूपमा ‘ब्रान्ड’ बने, तर मूल मिथिलामा तिनको पहिचान र प्रवर्द्धन कमजोर रह्यो। |
संक्षेपमा, बङ्गाली संस्कृति प्रायः उजागर भएको छ भने मिथिलाको मूल संस्कृति अपेक्षितरूपमा प्रचारित हुन सकेको छैन। यो कुनै प्रतिद्वन्द्विता होइन—यो त केवल जड (मूल) को पुनरुत्थान हो।
३. मिथिलाको ‘लोप’ किन भयो? संरक्षणका चुनौतीहरू
यति धनी संस्कृति र इतिहास ओझेलमा पर्नुमा कुनै एउटै कारण जिम्मेवार छैन, बरु धेरै राजनीतिक, आर्थिक, र सामाजिक चुनौतीहरूको योगफल हो।
- भौगोलिक तथा राजनीतिक विभाजन: मिथिलाञ्चल आज नेपाल र भारतमा विभक्त छ। यस विभाजनले एकीकृत सांस्कृतिक प्रवर्द्धन, पर्यटन योजना र साझा शैक्षिक पाठ्यक्रम बनाउन बाधा पुर्याएको छ।
- लिपि विस्थापन: मैथिली भाषा नेपाल र भारतको संविधानको आधिकारिक सूचीमा समावेश भए पनि, यसको मौलिक लिपि तिरहुताऽलिपिको स्थान आज व्यापक रूपमा देवनागरीले लिएको छ। लिपिको उपयोगिता खस्कँदा लिखित सांस्कृतिक अभिलेखहरू लोप हुने खतरा बढेको छ।
- अर्थ–सामाजिक चुनौती र अवसंरचनाको अभाव: क्षेत्रीय विकास र आवश्यक पूर्वाधार (प्रशिक्षण केन्द्र, प्रकाशन गृह, सांस्कृतिक केन्द्र) को अभावले मिथिलाको सम्पदालाई समुचित रूपले जगेर्ना गर्न सकेको छैन। प्रवास र आधुनिक शिक्षाको प्रभावमा युवाहरूले स्थानीय जडहरूलाई भुल्दै गएका छन्।
- प्रचार–प्रसारको कमी: मिथिलाको सांस्कृतिक सम्पदालाई अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा चिनाउने पर्याप्त रणनीति, बजेट र जनसम्पर्क (PR) को अभाव छ। यहाँको कथा, मिथक, र कलाले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्च पाएका छैनन्।
४. संरक्षणका उपायहरू: सार्वजनिक, शैक्षिक एवं सरकारी पहल
मिथिलाको सम्पदालाई ‘लोप’ हुनबाट बचाउनका लागि अब निष्क्रियताको सट्टा सक्रियता जरुरी छ।
क. सार्वजनिक तथा सामाजिक रूपमा
- तिरहुता लिपिको डिजिटल पुनरुत्थान: स्थानीय भाषा र लिपिको पुनरुत्थानका लागि समाज–संगठनहरू गठन गर्ने। तिरहुताको डिजिटल फन्टहरू, मोबाइल किबोर्डहरू तयार गरी यसलाई दैनिक लेखन र अनलाइन प्रयोगमा प्रोत्साहन गर्ने।
- डिजिटल अभिलेखागार: मैथिली साहित्य, पाण्डुलिपि, हस्तलिखित प्रतिलिपि, लोकगीत र मौखिक इतिहासहरूलाई रेकर्ड गरी डिजिटल मञ्च (वेबपोर्टल, सामाजिक मिडिया) मार्फत विश्वसामु प्रवर्द्धन गर्ने।
- पाककला र उत्सवहरूको ब्रान्डिङ: स्थानीय व्यञ्जनहरू (माछक झोर, साना), लोककला र पर्व–परम्पराहरूलाई जीवन्त राख्ने कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरी ‘मैथिली फूड एन्ड कल्चर फेस्टिभल’ जस्ता माध्यमबाट चिनाउने।
ख. शैक्षिक तथा संस्कृतिक रणनीति
- पाठ्यक्रममा मैथिली भाषा र लिपि: विद्यालय तथा विश्वविद्यालय स्तरबाट मैथिली भाषा सिकाउने पाठ्यक्रमलाई सुदृढ बनाउनु र प्राथमिक तहबाटै तिरहुताऽलिपिको शिक्षा अनिवार्य गर्नु।
- साहित्य र ज्ञानको समावेशीकरण: विद्यापति, वाल्मीकि, नवल ऋषि जस्ता ज्ञानी र कविहरूको योगदानलाई पाठ्यक्रम र सांस्कृतिक कार्यक्रममा समावेश गरी युवा पुस्तामा गर्वको भावना जगाउनु।
- अनुसन्धान केन्द्रहरूको स्थापना: नेपाल र भारत दुवैतर्फका प्रमुख विश्वविद्यालयहरूमा ‘मिथिला अध्ययन’ केन्द्रहरू स्थापना गरी अदस्तावेजकृत इतिहासको गहिरो शोध र प्रकाशनलाई प्रोत्साहन दिनु।
ग. सरकारी र नीतिगत पहल
- एकीकृत पर्यटन ट्रेल: नेपाल र भारत सरकारको सहकार्यमा ‘मिथिला सांस्कृतिक पर्यटन ट्रेल’ (Janakpur–Sitamarhi–Madhubani–Deoghar) बनाउनु जसले धार्मिक, साहित्यिक र कलाका केन्द्रहरूलाई जोडोस्।
- सांस्कृतिक केन्द्रहरू: अत्याधुनिक मिथिला सांस्कृतिक केन्द्र र सङ्ग्रहालयहरू स्थापित गर्नु, जहाँ लिपि, भाषा, कला–साहित्यको संरक्षण र प्रदर्शन हुनेछ।
- अधिकारिक मान्यता: मैथिली भाषा तथा तिरहुताऽलिपिलाई शिक्षा र प्रशासकीय काममा पर्याप्त आधिकारिक मान्यता सुनिश्चित गर्नु।
मिथिला केवल एउटा भू–भाग होइन—यो एक अमूल्य सभ्यतागत धरोहर हो, जसले लिपि, भाषा, कला, धर्म–परम्परा र साहित्यमा अमूल्य योगदान दिएको छ। यहाँ राजा जनकको राजधर्मदेखि, देवी सीताको जन्मभूमि, तिरहुताऽलिपि–मैथिली भाषाको विकास, विद्यापतिको प्रेमकाव्यदेखि शाक्त–तन्त्र परम्परासम्म समाहित छन्।
यो प्रतिद्वन्द्विता होइन, जड (मूल) को पुनर्स्थापना हो। हामीले हाँगालाई मात्र होइन, हाँगालाई जीवन दिने जरालाई हेर्ने र सम्मान गर्ने बेला आएको छ। मिथिलालाई जन्मभूमि सम्झेर, त्यसका भाषा–लिपि–संस्कारलाई पुनर्जाग्रत गर्नु नै हाम्रो सभ्यताप्रतिको सबैभन्दा ठूलो दायित्व हो।
